Konumu
Karahantepe, Şanlıurfa kent merkezine 55 km, mesafede, Tek Tek Dağları Milli Parkı içerisindeki kireçtaşı yükseltilerden birinin üzerinde yer almaktadır. Tek Tek Dağları, Harran ve Viranşehir ovaları arasında, en yüksek kesimi kuzeyde deniz seviyesinden 761 metre olan, güneyde ise alçalarak 500 metrenin altına düşen, 60 kilometre uzunluğunda basık bir plato görünümündedir. Levhalar halindeki kireçtaşı yükseltiler, Karahantepe gibi çağdaşı diğer yerlerde de hem yapı malzemesi hem de T biçimli dikilitaşların yapımı için gerekli olan hammaddeyi sağlamaktadır Yüzey taramaları ve jeomanyetik ölçümler Karahantepe’de birbirinden farklılaşan dört ayrı kesime işaret etmektedir. Bunlardan ilki yüzeyde T biçimli dikilitaşların üst kısımlarının görüldüğü, hatta bu taşların dizilişi ile tanımlanan farklı büyüklüklerde, yuvarlak planlı yapıların ayırt edilebildiği Batı ve Doğu teraslardır. Yüzeyde dikilitaş benzeri kalıntıların olmadığı, daha çok öğütme taşı gibi konutlarla ilişkili buluntuların yoğunlaştığı kesim ise Güney Düzlük olarak adlandırılmıştır. Batıdaki koninin güney ve batıya doğru alçalan teraslarında T biçimli dikilitaşların çıkarıldığı yatakların bulunduğu bölüm de Taş Ocakları olarak adlandırılmıştır. Karahantepe’nin bölümlenmesine ilişkin öngörüler ağırlıklı olarak yüzeyden elde edilen arkeolojik verilere göre yapılmış olsa da mevcut topoğrafya ve ana kayanın morfolojik özellikleri de bu ayrımı teyit etmektedir.
Araştırma Tarihçesi
Karahantepe, Güneydoğu Anadolu Karma Projesi’nin devamı niteliğinde olan Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi – Taş Tepeler kapsamında araştırılmakta olan Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşimlerinden biridir. Tek Tek Dağları Milli Parkı içerisinde bulunan Karahantepe 1997 keşfedilmiştir. Yerleşmedeki araştırmalar 2019 yılından bu yana İstanbul Üniversitesi Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı adına, uluslararası bir ekip tarafından sürdürülmektedir.
Arkeolojik Araştırmalar
Karahantepe’deki arkeolojik kazılar 2019 yılından bu yana Batı Yamaçta sürdürülmektedir. Alanın eğimli topografyası nedeniyle üst kesimlerinde yer yer ana kaya yüzeyleri görülürken, kuzeye doğru keskin düşüşlerle basamaklar oluşturmaktadır. Bu basamakların olduğu yerlerde ana kayaya oyulu yapılar bulunmaktadır. Bugüne kadar yapılan kazılarda alanda üç evreli bir yerleşim açığa çıkarılmıştır.
Projenin Amaçları
Neolitik Çağ olarak adlandırdığımız dönemin başlarında, yaklaşık MÖ 10. binyılın ortalarından itibaren tüm Güneybatı Asya’da olduğu gibi Şanlıurfa civarında da çok sayıda yerleşimin ortaya çıktığı, yoğun bir nüfusun birbirine yakın yerleşmelerde ve görece kalabalık gruplar hainde bir arada yaşamaya başladığı bilinmektedir. Şanlıurfa Polosundaki ilk Neolitik topluluklar, özellikle büyük boyutlu yerleşmeler, sembolik yönleri güçlü anıtsal yapılar ve üç boyutlu heykelleriyle açık bir şekilde özgün bir kültürel bütünlük oluşturmaktadır. Karahantepe Araştırma Projesi’nin ana hedefleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür;
Özel yapılar, heykel ve kabartmalar ile sembolik ögeleri birlikte değerlendirerek özel yapıların kullanımına ilişkin ayrıntılı değerlendirmeler yapmak,
Yaşam biçiminde köklü dönüşümlerin yaşandığı yerleşikliğe geçiş sürecinde, özel yapıların ve betimlemelerin yeni toplumsal yaşamın inşasındaki rolünü anlamak,
Özellikle konut yapılarında ayrıntılı çalışmalar gerçekleştirerek mekânların nasıl ve ne amaçla kullanıldığına anlamak,
Geniş bir alana ve hareketli bir topoğrafyaya kurulu yerleşimdeki höyükleşme ve iskân sürecini tanımlamak,
Uzun bir zaman dilimini yansıtan yerleşmedeki mimari ve teknolojik dönüşümleri anlamak,
Evcilleştirme ve tarıma geçiş sürecini nasıl gerçekleştiğini gösterecek veriler toplamak,
Yerleşmenin yakın çevresinde araştırmalar yaparak alanın nasıl kullanıldığını saptamak (taş ocakları, su toplama alanları, avlak, işlik alanları vb.).
Kamusal Yapılar
Batı yamacın alt kotlarında yuvarlak planlı özel yapılardan oluşan bir kompleks açığa çıkarılmıştır. Birlikte tasarlanarak inşa edildiği düşünülen yapıların oluşturduğu kompleks şimdilik üç yapı ile tanımlanmış olsa da yapı grubu ile ilişkili başka özel yapılar da bulunmaktadır. Kompleksin merkezindeki AD Yapısının iç çapı 23 metreyi bulur. Bir kenarı ana kayanın 4,5 metre kadar kesilmesiyle oluşturulan yapının geri kalanı taş duvarlarla çevrelenmiştir. Duvarlar iç içe örülmüş en az üç evreye işaret etmektedir. Yapı zemini ana kayanın düzeltilmesiyle elde edilmiştir. Yapının duvarı 16 adet dikilitaş ile bölümlenmiş, dikilitaşların arası iki basamaklı sekiler şeklinde düzenlenmiştir. Yapının merkezinde, karşılıklı duran iki dikilitaş daha bulunmaktadır. Yapı tabanında iki ayrı yerde zemine açılmış derin çukur vardır. Ayrıca sekilerin önünde ana kayaya açılmış, ardından üzeri örtülmüş çukurlar bulunmaktadır.
AD yapısının bitişiğindeki AB yapısı da yine ana kayaya oyuludur. 7x6 metre boyutlarında, derinliği 3,5 metre kadar olan bu yapı AD yapısına bir merdiven ile bağlanmıştır. Yapının diğer ucunda da çıkış için kullanıldığı düşünülen ikinci bir merdiven daha bulunmaktadır. Uzun duvarı üzerinde ana kayadan şekillendirilmiş bir insan başı ve onun karşısında, yapı inşa edilirken yerinde bırakılarak şekillendirilmiş 10 dikme vardır ve bu dikmeler phallus görünümündedir. Kuzeyde, yüzeye açılmış yılankavi bir kanal eğimli bir şekilde yapıya uzanır ve sıvıyla ilişkili bir ritüeli akla getirmektedir. Nitekim AD ve AB yapılarının temas noktasındaki küçük bir açıklık bu durumda sıvının AD yapısındaki çukura dökülmesine olanak sağlar. Etnografik örnekler bireyin topluma dahil edilme sürecinde geçiş ritüellerinin önemini açıkça ortaya koymaktadır. AB Yapısının söz konusu yapı kompleksi içerisindeki konumu ve yapısal özellikleri benzeri bir durumu akla getirmekte ve erginlik/geçiş ritüelleri ile ilgili bir yapı olarak yorumlanmaktadır.
Domestik Yapılar
Kamusal yapı kompleksinin doğu ve güneyini çevreleyen çok sayıda yapı, inşa teknikleri ve boyutlarıyla barınak/konut görünümü taşımaktadır. Topoğrafyanın eğimlerine uygun ve birbirine eklenerek inşa edilen bu yapılarda standart bir boyut ve plandan söz etmek güçtür. Yapı içlerinde küçük boyutlu dikili taşların olması dikkati çeker. Dikilitaşların haricinde, yapı içindeki tüm buluntular evsel niteliktedir. Taş tekneler, öğütme taşları, havan, havaneli ve el taşları başlıca buluntuları oluşturmaktadır.
Dörtgen Planlı Kamusal Yapılar
Batı Yamaçta buluna dörtgen planlı kamusal yapılar yamaç eğimine uygun bir şekilde, bitişik ve teraslar oluşturacak şekilde inşa edilmiştir. Bu yapıların önceki döneme ait yuvarlak planlı anıtsal yapıların, bitişiğinde ama üzerinde olmaması öncekilerin varlığından haberdar olarak inşa edildiklerini düşündürmektedir. Yine özenle inşa edilmiş duvarlara sahip bu yapılardan bazılarının korunmuş duvar yüksekliği 4 metreyi bulmaktadır. Yapı duvarı boyunca iki basamaklı seki uygulaması devam etmektedir. Yapı içlerinde standart olarak, simetrik yerleştirilmiş T biçimli dikilitaşlar bulunmaktadır. Dikilitaşların bezenmiş ve bazılarında kol ve el kabartmaları dikkat çekmektedir. Ayrıca mekân içerisinde özenle düzenlenmiş alanlar görülmektedir. Bu alanlarda zeminde silindirik taş levhalar, duvar içerisine yerleştirilmiş niş ve taş kaplar görülmektedir. Yapıların zemini terazzo ya da birbirine alıştırılmış büyük taş levhalar ile kaplanmıştır. Dörtgen biçimli kamusal yapıların da işlevini tamamladıktan sonra bilinçli bir şekilde dolduruldukları anlaşılmaktadır. Yazı: Necmi Karul, Fotoğraflar: Karahantepe Proje Arşivi, Bekir Köşker ve Yusuf Aslan
TC Kültür ve Turizm Bakanlığı
İstanbul Üniversitesi
Türk Tarih Kurumu
Şanlıurfa Valiliği
Haliliye Kaymakamlığı
Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi
Haliliye Belediyesi
Karahantepe Araştırmalarını Destekleme Derneği
Mastership Denizcilik
Komili Türkiye
Ömür Akkor Vakfı
