Konumu
Şanlıurfa ilinin 72 km doğusunda, Viranşehir ilçesinin 25 km batısında, Eskikale ve Kırbalı mahallelerinin sınırında yer alan Sefertepe, Göbeklitepe’ye yaklaşık 50 km, Karahantepe’ye ise yaklaşık 20 km mesafede bulunmaktadır. Sefertepe yerleşmesinin kuzeyinde ve doğusunda Viranşehir Ovası, güneyinde ve batısında ise Tek Tek Dağları bulunmaktadır. Yerleşime en yakın su kaynağı ise Yukarı Cırcıp Deresi’dir. Sefertepe, Şanlıurfa Platosundan bilinen Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yerleşmelerinin en doğuda yer alanıdır.
Araştırma Tarihçesi
Ahmet Cihat Kürkçüoğlu’nun Harran Üniversitesi’nde verdiği bir derste bölgedeki Neolitik toplumlar ve Göbeklitepe’nin anlattığı sırada sınıfta bulunan bir öğrenci yaşadığı yerde de benzer bir alanın bulunduğunu söylemiştir. Kürkçüoğlu’nun öğrencisi ile bahsedilen alana gerçekleştirdikleri ziyaret sonrası yapılan araştırma neticesinde alanın tescili olmadığı anlaşılmıştır. Daha sonra alan Sefertepe adı ile 2013 yılında II. derece arkeolojik sit alanı olarak tescil edilmiştir.
Alanda, A. Cihat Kürkçoğlu, Bahattin Çelik ve Muharrem Oral’ın 2000-2003 yılları arasında gerçekleştirdikleri yüzey araştırmaları sırasında üst kısımları yüzeyde görülen dikilitaşlar ile Neolitik Çağ’a tarihlenen yontmataş buluntular tespit edilmiştir. Ayrıca tepede yapılan kaçak kazı faaliyetleri sırasında açığa çıkarılan bir adet T biçimli dikilitaş ile iki adet kireçtaşı bloğu tepenin güney kısmına taşınarak koruma altına alınmıştır (Resim 1). 2021 yılında Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi- Taş Tepeler kapsamında arkeolojik kazı çalışmalarının başladığı yerleşmedeki araştırmalar Şanlıurfa Müzesi başkanlığında, İstanbul Üniversitesi, Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı ortak projesi olarak gerçekleştirilmektedir.
Arkeolojik Araştırmalar
Sefertepe’de şu ana kadar gerçekleştirilen arazi çalışmaları neticesine açığa çıkarılan yapıların büyük çoğunluğunu, çağdaşı olan Göbeklitepe başta olmak üzere bölgedeki diğer Neolitik yerleşmelernde de gördüğümüz dörtgen planlı yapılardan oluşturmaktadır (Resim 4-5). Mimari geleneğine bakılarak bu yapıların Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’in B evresine tarihlendiğini söylemek mümkündür. Mimaride ayrıca seki ve platform gibi yapı ögeleriyle duvar dizileri içerisinde kırık halde öğütme taşları kullanımı da görülmektedir. Yapı tabanları kireç ve kil karışımından hazırlamış harçlar ile yapılmışlardır.
Resim 6
Resim 7
Resim 8
Dikilitaş Örnekleri
Sefertepe’de bugüne kadar yapılan kazılarda üç tanesi T biçimli, yedi tanesi dörtgen formda olmak üzere toplam 10 adet dikilitaş açığa çıkarılmıştır. T biçimli sütunlardan bir tanesinin yer aldığı mekânda tabana kadar inilmiş olup, sütun doğuya bakan yüzünün üst ve alt kısmında, benzerlerine çağdaşı olan diğer Neolitik yerleşmelerde de rastlanan, kabartma ve kazıma teknikleri ile bezemeler yapıldığı görülmüştür. Bezemelerin motifleri geometrik formlarda olup üst ve alt kısımda farklı şekillerin işlendiği görülmektedir (Resim 6-7). Dörtgen formda dikilitaş örneklerinden dört tanesinin mekân içi yerleşimi diğer dikilitaşlara göre farklılık göstermektedir. İki farklı mekânda iki adet dörtgen dikilitaşın birbirlerine bakacak şekilde karşılıklı yerleştirildiği görülmektedir. Bu dikilitaşlar dışında bir adet dörtgen formda kireçtaşı bloğunun yatay olarak konumlandırılıp taş diziler üzerinde yükseltilmiş bir şekilde mekân içerisine yerleştirildiği tespit edilmiştir. Bu taş bloğun benzerlerine Dicle Havzası’nda yer alan Neolitik Dönem yerleşmelerinde de (Gre Filla ve Boncuklu Tarla) rastlanmakta ve platform, paye ya da sütun olarak isimlendirilmektedir (Resim8).
Resim 9
Resim 10
Resim 11
Resim 12
Buluntu Topluluğu
Sefertepe’de ağırlıklı hammaddesi çakmaktaşı olmak üzere daha az oranda obsidiyenden yapılmış yontmataş örnekleri görülmektedir. Buluntulara bakıldığında yongalar, dilgiler, çekirdekler yanında ön kazıyıcılar, kenar kazıyıcılar ve uçlar dikkat çekmektedir. Sürtmetaş buluntuları ise havan, havaneli, alt ve üst öğütme taşları, taş kap, keski, keser, biley taşları oluşturmaktadır. Kemik buluntular yontmataş ve sürtmetaş örneklerine göre sayısal olarak daha az oranda olup bız ve iğneler mevcuttur. (Resim 9-10-11-12)
Resim 13
Resim 14
Resim 15
Resim 16
Küçük Buluntular
Küçük buluntular grubu içinde yer alan ve sembolik özellikleri olan buluntular arasında boncuk, halka parçaları ve işlenmiş taş nesneler bulunmaktadır. Bunlar içerisinde sayısal olarak baskın grubu boncuklar oluşturmaktadır. Gerek hammadde gerekse form olarak geniş bir çeşitlilik gösteren boncuklar arasında diğer yerleşimlerde de görülen formlar yanı sıra Sefertepe tipi olarak tanımlayabileceğimiz örnekler de mevcuttur. Başlıca hammadde türleri arasında yeşim taşı (jade), serpantin, kireçtaşı, magmatik labradorit ve kemik kullanıldığı görülmektedir. Disk/yuvarlak, mikro disk/yuvarlak, dörtgen, damla formunda örnekler yanında hayvan başı şeklinde (yılan başı) üretilmiş bir örnek, boncuk formlarını oluşturmaktadır. (Resim 13-14-15-16)
Resim 17
İşlenmiş taş nesneler grubu içerisinde önemli bir diğer örnek, içerisinde tüf olan kireçtaşından yapılmış, kazıma ve kabartma tekniği ile ön ve arka yüzeyinde farklı şekilde dizilmiş ama aynı sayıda (13 adet) daire işlenmiş olan buluntudur. Bu daireler arasında ayrıca doğrusal çizgiler de işlenmiştir. Bu buluntuya benzer bir örnek yüzey araştırmaları sırasında da tespit edilmiştir. (Resim 17) Yazı: Emre Güldoğan, Fotoğraflar: Sefertepe Proje Arşivi
TC Kültür ve Turizm Bakanlığı
İstanbul Üniversitesi
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi
Şanlıurfa Valiliği
Viranşehir Kaymakamlığı
Viranşehir Belediyesi
