Konumu
Gürcütepe, Şanlıurfa’nın yaklaşık 4 km güneydoğusunda, Harran Ovası'nın kuzeybatı kenarında yer almaktadır. Gürcütepe, yaklaşık 1200 x 800 m’lik bir alana yayılmakta olup dördü höyük diğer dördü düz sekiz yerleşimden (Gürcütepe I-VIII) oluşmaktadır. Yerleşimler, doğal kaynak sularının ortaya çıktığı bir alana ve aynı zamanda Balık Nehri’ne bağlanan Sırrın deresi kenarına kurulmuştur. Alanın ilk iskanı, Son Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme tarihlenmekte ve kesintisiz olarak Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’e kadar uzanmaktadır. 2000’li yılların başından itibaren bölge, modern yerleşim tarafından iskân edilmeye başlanmış ve sadece Gürcütepe III’te tarım arazisi olarak kullanılan küçük bir alan korunmuştur.
Araştırma Tarihçesi
Gürcütepe ilk olarak yakınındaki Kazane Höyük'te çalışan Türk-Amerikan ekibi tarafından Neolitik bir merkez olduğu fark edilmiştir. 1995-1999 yılları arasında Adnan Mısır, Harald Hauptmann ve Klaus Schmidt tarafından yönetilen, İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü ve Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi'nin ortak bir çalışaması olarak Göbeklitepe ile birlikte araştırılmaya başlanmıştır. Bu ilk çalışmalar, iki büyük höyük olan Gürcütepe I ve II üzerinde yoğunlaşmış, Gürcütepe III ve IV'ün tabakalanmasını belirlemek için daha küçük sondaj kazıları yapılmıştır. Yaklaşık 6 m yükseklindeki kültürel dolguda, Son Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem yapı katmanları ile yerleşimleri ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca Çanak Çömlekli Neolitik Döneme atfedilen ilk çanak çömlek parçaları yüzeyden ele geçmiştir. Bunun yanı sıra özellikle Gürcütepe I’in en üst katmanları, çoğunlukla Helenistik-Roma mezarları ve izole yapı kalıntıları ile örtülmüştür.
Arkeolojik Araştırmalar
2021 yılından itibaren başlayan ikinci dönem araştırmaları, modern iskanın olmadığı Gürcütepe III'ün batısında yoğunlaşmıştır. 10x10 m'lik plankare sistemi içinde, höyüğün en yüksek noktasında altı açma açılmış ve iki tabaka belirlenmiştir. Tarım toprağının hemen altındaki 1. Tabakada kısmen korunmuş, taş temelli ve geniş odalı yapılara dair kanıtlar tespit edilmiştir. Evlerin arasındaki açık alanlarda, evlere yakın konumda ocaklar, çöplük ve aynı alana uzun süre yapılmış, alt yüzü yanık taşlarla dolu pişirme çukurları bulunmuştur. Söz konusu açık alanlar, aynı zamanda işlik olarak da kullanılmıştır. Nitekim bazıları yarım bırakılmış kireç taşı figürinler, falluslar, çeşitli taşlardan yapılmış ağırlıklar, bilezikler, boncuklar, kaplar, yongalanmış diskler, paletler, baltalar, havanlar ve havanellerinin yanı sıra bu alanda yoğun evsel ve zanaat faaliyetlerine işaret eden yontma taş unsurlar ele geçmiştir.
Şimdilik sadece en güneydeki açmada belirlenen 2. Tabaka, taş temelli, pisé duvarlı ve içinde ocak olan, olasılıkla çok odalı dikdörtgen evlerden oluşmaktadır. Yerleşim planının üst tabakayla benzer olduğu, yapıların dışındaki açık alanda eve ait bir ocağın, pişirme çukurlarının ve çöplük alanın varlığıyla belirlenmiştir. 2. Tabakadan daha sınırlı sayıda olmakla birlikte kireç taşından figürin, pişmiş toprak hayvan figürini, taş kap ve boncuklar gibi buluntular ele geçmiştir.
Gürcütepe'den gelen yontma taş aletler, özellikle "büyük ok uçları" (Byblos ve Palmyra) gibi Çanak Çömleksiz Neolitik B Evresi için karakteristik unsurları içermektedir. Bazalttan yapılmış havan, havanelleri, öğütme taşları ve alabasterden ya da kireç taşından yapılmış taş kaplar ile zengin bir evsel donanım tespit edilmiştir. Dinsel olarak tanımlayabileceğimiz objeler, kireç taşından şekillendirilmiş bir dizi kadın, erkek ve bazen cinsiyetsiz figürinlerden oluşmaktadır. Figürinlerin çoğu kübik formda bölgenin diğer çağdaş yerleşimleriyle uyumlu olmasına karşın iki adet aşırı kilolu kadın figürini farklı kültürel özellikler göstermektedir.
1. Tabakadan ele geçen hayvan kemikleri üzerinde yapılan ön incelemeler, daha çok koyun (Ovis aries) olmak üzere keçinin de (Capra hircus) içinde bulunduğu küçükbaşların daha fazla tüketildiğini göstermektedir. Domuz (Sus domesticus) ikinci en yaygın memeli olup sığır (Bos taurus) üçüncü sıradadır. Yabani hayvanlar arasında az sayıda Acem ceylanı (Gazella subgutturosa), kızıl tilki (Vulpes vulpes) ve ayrıca ala geyik (Cervus elaphus) veya İran alageyiği (Dama mesopotamica) yer almaktadır.
Proje Hedefleri
İlk dönem araştırmaları Gürcütepe'de, hali hazırda Son Çanak Çömleksiz ve İlk Çanak Çömlekli Neolitik Dönemi kapsayan bir kültürel silsile olduğunu ortaya çıkarmıştır. Yeni kazılarla birlikte daha geniş bir alanda gözlemlenen bu önemli geçiş dönemi, Taş Tepeler kapsamında araştırılan diğer erken yerleşimlerin anıtsal mimarisine oranla daha küçük binaların yanı sıra belirgin bir kadın unsurunun toplumsal ve imgesel yaşama dahil edildiği görülmektedir. Bu değişimlerin nedenleri henüz tam olarak bilinmemekle birlikte, iklim değişiklikleri ve buna bağlı olarak yaşam tarzındaki dönüşümle ilişkilendirilmektedir.
Gürcütepe projesinin en önemli amacı, paleo-coğrafya, geçim ve ev ekonomilerine ilişkin verileri kullanarak değişen yaşam biçimlerini ayrıntılı bir şekilde yeniden kurgulayarak test etmektir. Hayvan kemiklerinin ve botanik kalıntılarının yanı sıra zaman içinde değişen günlük yaşam uygulamalarını anlamayı sağlayacak çeşitli maddi buluntu gruplarının üzerinde uzmanların yapacağı çalışmalar, bu dönüşümün kanıtlarını sunacaktır. Sonraki adımda daha geniş bir bölgedeki gelişmelerle bağlantılar aranacaktır. Taş Tepeler Projesi’nin en geç yerleşimi olan Gürcütepe'deki yeni çalışmalar, dönem insanlarının hangi nedenlerden dolayı kireç taşı tepeleri terk ederek ovaya indiklerinin anlaşılması ve bu denli büyük bir yerleşimin terk edilmesindeki nedenleri ortaya koyması açısından büyük önem taşımaktadır. Text: Mücella Erdalkıran, Barbara HelwingPhotos: Gürcütepe Proje Arşivi
TC Kültür ve Turizm Bakanlığı
Ege Üniversitesi
Pergamon Müzesi
Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi
Şanlıurfa Valiliği
Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi
Haliliye Belediyesi
